Samenvatting
Stress bestaat uit een stressor en de stressresponse. De stressor is aanleiding voor het brein om het lichaam in de actiemodus te zetten. Op deze manier is vechten of vluchten voor een bedreiging mogelijk. Deze oeroude reactie is van levensbelang en is bedoeld als reactie op acute en vaak kortstondige bedreigingen. Met de veranderde leefomgeving zijn veel stressoren minder dodelijk, maar veel langer aanhoudend. De stressresponse is gelijk gebleven en de gevolgen op de lange termijn van deze response zijn uiterst schadelijk voor de gezondheid.
Inleiding
Ken je de uitdrukkingen ‘Dat ligt als een steen op m’n maag’ en ‘Het benauwt me bijzonder’. Deze uitdrukkingen beschrijven een lichamelijk gevoel als gevolg van een gedachte of situatie waarin je je bevindt. We herkennen ons hier vast in. Op deze manier is het niet moeilijk voor te stellen hoe een gedachte, iets in het hoofd, het lichaam kan veranderen. Stress begint in het brein en heeft invloed op ons hele lijf. Dat is positief, maar ook negatief, vooral voor de moderne mens. Wil je weten waarom?
Het begrip stress
Stress is meer dan het druk hebben op je werk. In de praktijk wordt vaak gevraagd door bijvoorbeeld de fysiotherapeut: ‘Heeft u ‘stress’?’. Maar wat vraagt hij nou precies en waarom (en weet hij dat zelf eigenlijk wel)? Stress is in de spreektaal vaak hetzelfde als druk op het werk, overspannen of opzien tegen gebeurtenissen zoals examens. De uitdrukking ‘Ik heb er stress van’ kennen we in deze context. Het antwoord op de vraag: ‘Heeft u stress?’ geeft dus eigenlijk antwoord op de vraag: ‘Heeft u het druk?’ Maar is dat hetzelfde?
Stress treedt op in situaties die ons dwingen aan te passen. Maar wat treedt er dan op?
Interessant is wat er in ons lichaam gebeurt als we stress ervaren. Taalkundig moeten we het beter uitleggen. Laten we de stress van de spreektaal opdelen in twee begrippen. De stressor en de stressrespons. De stressor is de prikkel die de stressrespons opwekt. De stressrespons is het geheel aan fysiologische veranderingen die in het lichaam plaats vinden als gevolg van de prikkel.
De stressor
De stressor is de prikkel die de stressrespons opwekt. Dit kan van alles zijn. Eigenlijk kan dit werkelijk alles zijn. Er is sprake van een stressor als de homeostase (biologische balans) verstoord is. Er is sprake van een stressor als je in een gevaarlijke situatie terecht komt, zoals een ongeluk. Er is sprake van een stressor als je ergens tegenop ziet of bang voor bent. Er kan dus een stressor zijn vanuit het lichaam, vanuit de omgeving en vanuit je eigen gedachten.
Stressoren uit verstoring van de homeostase zijn bijvoorbeeld:
- Lichaamstemperatuur
- Zuurstofverzadiging
- Energie
- Glucose balans
- Zuurgraad
Oorzaken kunnen zijn extreme kou of warmte, slechte voeding, verstoorde ademhaling en te weinig of verkeerde beweging.
Stressoren van onzekerheid en angst hebben het heftigste effect. Als er een manier is om te vechten tegen de stressor wordt het als minder heftig ervaren dan machteloosheid of uitzichtloosheid. Dat maakt dat de voor ons relatief nieuwe stressoren psychische druk, onontkoombare situaties, aanhoudende stresssituaties op werk of thuis leiden tot meer en ernstigere lichamelijke verschijnselen, dan kortstondige vlucht voor gevaar. Maar hoe leidt een stressor dan tot lichamelijke klachten?
De stressresponse
De stressresponse is het geheel van veranderingen in het lichaam als reactie op de stressor, ingezet door zowel het zenuwstelsel als het hormoonstelsel. De stressrespons is een reactie om actie te ondernemen (te overleven). De fight of flight reactie. De stressresponse is een a-specifieke reactie. Dat wil zeggen de reactie is gelijk bij verschillende stressoren.
Zenuwstelsel
Als we ons gaan verdiepen in het stress-systeem van het lichaam moeten we eerst even stilstaan bij twee regelsystemen die we hebben; het zenuwstelsel en het hormoonstelsel. We maken een onderscheid in het zenuwstelsel tussen het somatische en autonome zenuwstelsel. Het autonome zenuwstelsel delen we op in de orthosympathicus en de parasympathicus. In termen van de stressresponse kunnen we zeggen:
- orthosympathicus = fight/flight
- Parasympathicus = rest/digest
Deze twee sluiten elkaar uit. Met andere woorden in een fight/flight status is er geen rest/digest mogelijk. Onder invloed van de orthosympathicus wordt noradrenaline en adrenaline afgegeven. Je ziet dit aan de linkerkant van het schema.
Hormoonstelsel
Voor het stuk hormonen die betrokken zijn kijken we naar de HPA-as. Dat is de hypothalamus-hypofyse-bijnier as. De uitkomst van deze as is de afgifte van cortisol. Je ziet dit aan de rechterkant van het schema.
Tot slot belangrijk om in dit stuk te vermelden dat de hypothalamus en hypofyse ook endorfine afgeven.
Noradrenaline, adrenaline en cortisol zijn de signaalstoffen die de veranderingen in het lichaam teweegbrengen die nodig zijn voor de fight/flight reactie.
Wat doen deze stoffen
Noradrenaline en adrenaline
Noradrenaline en adrenaline zetten het lichaam in ergotrope toestand. Dat wil zeggen het lichaam wordt klaar gemaakt voor ‘het handelen’. Verhoogde bloeddruk, verhoging hartfrequentie en slagvolume, toename bloedstroom naar de skeletspieren, vermindering bloedstroom naar het spijsverteringsstelsel en huid. Gevolgen zijn droge mond, openstaande pupillen, openstaan van de bronchiën, afbraak glycogeen in de lever, afgifte glucose aan het bloed, extra glycolyse in de spieren en afgifte vetzuren uit het vetweefsel.
Cortisol
Na een tijdje komt via de HPA-as cortisol vrij uit de bijnierschors. Cortisol geeft een negatieve terugkoppeling aan de hypothalamus. Dat wil zeggen bij voldoende aanwezigheid van cortisol wordt de stressrespons uitgezet. Tenzij via de neurale weg de hypothalamus geprikkeld blijft worden tot aanmaak van CRH en het proces in stand blijft.
Cortisol stimuleert glucosevorming, remt de eiwitsynthese en remt ontstekingsreacties. Fysiologische vaatverwijding na weefselbeschadiging wordt afgezwakt. Ziek zijn wordt onderdrukt. Het beïnvloedt het bioritme.
Endorfine
Endorfine zorgen dat we minder pijn ervaren. Dit geldt alleen voor acute stresssituaties. Bij chronische stress is er juist minder tolerantie voor pijn.
Ontstekingen
De snelle reactie op een stressor is via de sympathicus, het zenuwstelsel. We zagen daar al een afgifte van noradrenaline en adrenaline. Tevens worden NFkB, COX-1, COX-2 en TNF-alfa afgegeven. Dit zijn stoffen die een ontsteking kunnen aanwakkeren. Langzamer op gang komt de hormonale as die cortisol afgeeft. Hierbij wordt de anti-ontstekingsstof Inhibiting Protein kappa B geproduceerd.
Een oeroud instinct
Reactie van het lichaam op stressoren is een oeroud instinct. Het is onmisbaar om te overleven. Het zorgt voor:
- Energie
- Verhoogde hartslag
- Versnelde ademhaling
- Onderdrukking van spijsvertering
- Onderdrukken van ontwikkelen (groeien, genezen)
- Onderdrukken van voortplanten
- Aanscherpen van immuunsysteem
- Alert zijn, scherp denken, goed voelen
In de loop van de jaren/eeuwen zijn de stressoren veranderd. Van een sabeltandtijger die achter je aan zit naar ‘een volle inbox op je werk’. De nieuwe stressoren zijn weliswaar minder dodelijk, maar blijven veel langer hangen. In een natuurlijke omgeving switchen we de gehele dag tussen ‘stress’ aan/uit. In de moderne omgeving staat ‘stress’ de hele dag en soms zelfs de hele nacht aan. Hierdoor blijft de stressresponse ook veel langer aanhouden. Acute stress is gezond, maar chronische stress maakt ziek.
Problemen van aanhoudende ontregelende stress
Stress kan negatieve effecten op ons lichaam hebben. We hebben het dan wel over chronische stress. Beter gezegd langdurend aanhoudende ontregelende stress. Deze negatieve effecten zijn ook merkbaar op het bewegingsapparaat. Adrenaline en cortisol hebben een remmende werking op de collageen synthese. Collageen synthese is letterlijk het maken van het lichaam. Met andere woorden, er wordt dus niet meer gerepareerd. Dit heeft extreme consequenties voor de kwaliteit van het lichaam. Er ontstaat een grotere kans op ernstige blessures en het geneesproces blijft uit.
De bloedsuikerspiegel wordt omhoog gebracht door het omzetten van glycogeen en eiwitten in glucose. Te veel cortisol leidt tot afbraak van spieren en andere structuren. Lange termijn gevolgen: myopathy, onvoldoende energie, diabetes en meer.
“It is a strange world that the diseases that do us in are diseases of Slow accumulation of damage from lifestyle overtime. These diseases can be made or made worse by stress” Dr. Robert Sapolsky
Bovenstaande twee problemen zijn hopelijk de doordachte reden waarom je therapeut vraagt: ‘Heb je stress?’ En nu snap je ook waarom. Maar er is meer.
In bovenstaande schema staat onder de hypofyse ook de schildklier en gonaden (geslachtsklieren). Deze zijn geen onderdeel van de stressresponse. Maar bij een constante activiteit van de HPA-as zal er een energie tekort zijn naar schildklier of gonaden. Problemen met de productie van schildklierhormonen en geslachtshormonen. Chronische stress schept de mogelijkheid tot onvruchtbaarheid. Logisch eigenlijk, want een gevaarlijke, dreigende situatie is toch geen veilige plek voor een baby?
Stress maakt ons egoïstisch. Overleven staat voorop. Daarnaast kan chronische stress leiden tot slapeloosheid, soberheid en depressie.
Immuun suppressie treedt op bij chronische stress. In tegenstelling tot de eerste fase van stress waar het immuunsysteem juist meer actief wordt. We worden minder weerbaar tegen ziekteverwekkers.
Heeft iedereen stress?
In de praktijk vraag ik: ‘Heb je stress?’ Maar eigenlijk ben ik verbaasd als het antwoord nee is. Er zijn zo veel mogelijke stressoren dat het haast onmogelijk is ze te ontlopen.
- Gevaar
- Homeostatische disbalans
- Gedachten (piekeren, onzekerheid, angst, slachtoffer rol)
Ontlopen kan de oplossing ook niet zijn. Het antwoord op de vraag of iedereen stress heeft, is kort; ja. Maar niet iedereen ervaart de stressresponse op elke stressor. Dit verschil komt door verschil in kennis en kunde in coping met de stressoren. Daarnaast heeft niet iedereen dezelfde stressoren door bijvoorbeeld slimme leefstijl keuzes. Voor ons allemaal geldt dat veel acuut gevaar plaats heeft gemaakt voor dreiging van psychosociale aard en uit onze eigen gedachten. Helaas maakt het voor het brein en dus ook voor het lichaam niet uit of iets echt gebeurt of alleen in ons hoofd. De lichamelijke reactie komt. Zie als herkenning bijvoorbeeld de uitdrukkingen uit de inleiding.
Ongezonde voeding, te weinig beweging en negatieve, dramatiserende gedachte zijn voorbeelden van stressoren die we kunnen veranderen. Andere stressoren als de snelheid van het leven, de vele prikkels en verantwoordelijkheden die bij het leven horen waar we mee om moeten gaan. Er zijn verschillende manier om je zelf weerbaar(der) te maken tegen stress. De aanwezigheid van een stressor betekent niet dat we hoeven te verdrinken in stress hormonen. Ademhaling, de baas worden van je eigen gedachten en bewuste momenten van echte ontspanning zijn voorbeelden hiervan. Problemen oplossen door te gaan doen en letterlijk en figuurlijk weer in beweging komen zorgt voor grip en dat maakt zelfverzekerd. Dit is belangrijk. We zagen eerder dat uitzichtloosheid en machteloosheid juist de grootste verstorende factoren zijn.
Individuele verschillen en coping
Er zijn individuele verschillen in de coping op stressoren. Er is geen individueel verschil in de stressresponse. Verschillen zitten in: onze sociale omgeving, is er een uitlaatklep, is er een manier om de toekomst te voorspellen, zijn er mogelijkheden om te vechten (gevoel van controle), is er een persoon waar je op terug kan vallen, een partner. Zijn we wijs genoeg om de onontkoombare stressoren in perspectief te zien. Gelukkig zijn er voldoende manieren om coping te leren.
Wij kunnen je helpen met:
- Ademhaling
- Beweging
- Mindset
Bonus schema's
Invloed van de orthosympathicus versus parasympathicus
We kunnen het autonome deel van het zenuwstelsel op delen in de orthosympathicus en parasympathicus. Deze twee zijn elkaars tegen polen in functie en sluiten elkaar uit. Zie hier een beknopt schema om een idee te krijgen hoe je lichaam zich instelt op stress of ontspanning.
| Orthosympathicus | parasympathicus |
Ogen | Verwijde pupillen | Kleine pupillen |
Mond | Remmen speekselvorming | Stimuleren speekselvorming |
Longen | Versnelde ademhaling | Rustige ademhaling |
Hart | Hartslag · Sneller · Meer kracht (bloeddruk) | Hartslag · Rustig |
Bloedvaten | Bloeddoorstroming · Meer naar spieren · Minder naar huid · Minder naar buikorganen | Bloeddoorstroming · Minder naar spieren · Meer naar huid · Buikorganen · Geslachtsorganen |
Maag | Remmen maagzuur productie | Productie maagzuur productie |
Darmen | Remmen spijsverteringssysteem | Activeren spijsvertering |
De nadelen van de voordelen
De voordelen van de stressresponse voor acute stress hebben nadelen wanneer de stress chronisch is. Hieronder staat een schema met links de onderliggende functies van de stressresponse en rechts de problemen op langere termijn.
Stressresponse | Stress gerelateerde aandoening |
Energie vrijmaken | Myopathie Onvoldoende energy Diabetes
|
Verhoogde hartslag | Hoge bloeddruk Verhoogde cholesterol Artherosclerose Hartaanval
|
Versnelde ademhaling | Hyperventilatie |
Onderdrukken van spijsvertering | Ondervoeding |
Onderdrukken van ontwikkelen (groei en herstel) | Groeistoornis Osteoporose Beperkte wondgenezing Degeneratie weefsel
|
Onderdrukken van voortplanting | Onregelmatige of verliezen van cyclus Mislukken van bevruchting Verlaagde testosteron niveau Erectie stoornis Verlies van libido |
Aanscherpen van immuunsysteem | Verzwakt immuunsysteem Chronische ontstekingen Auto-immuun ziekte Kanker |
Verhoogde cognitie | Hippocampus atrofie Amygdala vergroot Slecht geheugen Angstig zijn Dopamine uitgeput Depressie Burn-out |
Note:
Er worden boeken vol geschreven over dit onderwerp. Met 1 artikel kan ik niet volledig zijn geweest.
